Op nauwelijks tien kilometer afstand van Halberstadt in Thüringen ligt Ströbeck. Van Verre wenkt van de kerk in plaats van een weerhaan een ijzeren schaakbord. De oudste herberg in dit tweeduizend inwoners tellende dorp heet ‘Zum Schachspiel’. Een schaakbord siert deze herberg, waar de boeren aan tafel hun spelletje schaak spelen. Op het dorpsplein is een ruimte gereserveerd voor een groot schaakbord. Eén keer per jaar werden hier schaakpartijen gespeeld met levende schaakstukken; boerenjongens, uitgedost in de traditionele volksdracht, stelden de schaakstukken voor.
De toren, waar vroeger de gevangenen in werden opgesloten, heet nu ‘Schachturm’ (‘schaaktoren’) en heeft als symbool een schaakbord met schaakemblemen. Het spel van de Ströbeckers doet aan als een contradictie: het is een wonderlijke vermenging van oud en modern schaak. De partij begint met precies vastgestelde zetten: de pionnen van de a- , d- en h-lijn gaan twee velden vooruit, de dame, gaat naar het veld d3 en pas dan begint het eigenlijke snel. Met de taaiheid die de traditie kenmerkt, houden de bewoners van Ströbeck aan deze oude regels vast.Evenals in het oude schaakspel gaan de pionnen - afgezien van de eerste drie zetten - slechts één stap, vooruit. De rokade is onbekend, het schaakbord wordt opgesteld met een zwart veld nu rechts.
Voor het eerst wordt Ströbeck vermeld in het schaakboek van ‘ Gustav Selenus (1616). De Dertigjarige Oorlog, die een spoor van vernietiging achterliet, trok aan dit dorp voorbij.
Het bleef een eenzaam eiland voor het schaakspel. Keurvorst Friedrich Wilhelm von Brandenburg schonk de Ströbeckers op 31 mei1651 een kostbaar schaakbord met zilveren stukken; het draagt een inscriptie van de vorst, die erop wijst dat het schaakspel in Ströbeck al zeer lang in ere wordt gehouden.Op het schaakbord, dat tot op heden behouden is gebleven, staat nog de ontmoeting uit het jaar 1744 met Frederik de Grote beschreven. De koning bezocht het dorp, dat een middelpunt van sagen is, op zijn doorreis naar Frankfurt am Main. Hij speelde een partij met de burgemeester en verloor tot zijn grote verbazing. Sindsdien stuurde de koning ieder jaar een afgezant naar Ströbeck, die, onder toezicht van de dorpelingen, met een van de boeren een partij speelde. Verloor de afgezant - en dit was vaak het geval - dan behoefde de gemeente de koning niets af te staan. In 1861 huldigden de Ströbeckse boeren koning Wilhelm I en schonken hem een kostbaar schaakspel.
Het schaken verwierf zich een plaats in het dagelijkse leven van de dorpsbewoners. Bij de aanneming kregen de kinderen van de pastoor schaakborden en stukken. Sinds 1823 vindt ieder jaar een schaakwedstrijd plaats of, zoals de Ströbeckers zeiden, een schaakexamen van de schoolkinderen. Het toernooi werd in het klaslokaal in aanwezigheid van de meester en de pastoor gespeeld. De beste spelers kregen een kunstig bewerkt schaakbord met bijbehorende stukken. Aan dit schaakexamen nam de hele gemeente opgewekt deel. Maandenlang bereidden de kinderen zich op dit treffen voor.
De roem van dit schaakdorp verbreidde zich over de gehele wereld. Schakers kwamen van heinde en verre naar Ströbeck om het wonder met eigen ogen te zien. Belangrijke meesters als Silberschmidt, Bledow en Lewis en vele anderen speelden tegen de dorpsbewoners. In 1836 verscheen het eerste schaaktijdschrift: Le Palamède, dat in Frankrijk werd uitgegeven. In het eerste nummer werd een uitvoerig artikel over Ströbeck gepubliceerd. Het betreft hier geen vertelling van E. T. A. Hoffmann, zo staat in de inleiding te lezen, het is een waar gebeurd verhaal gebaseerd op gegevens uit het gemeentearchief van Ströbeck.
De schaakintelligentie zou hier erfelijk zijn. De moeders onderwijzen hun kinderen in dit spel: in een wiegelied wordt de legendarische bisschop Bucko von Halberstadt herdacht, die in 1068 de Wenden bestreed en een van hun vorsten gevangennam.
Bezoekers verbaasden zich over de netheid en de welstand van het dorp, en nog meer over de bijzondere eigenschappen van zijn bewoners. Zij werden als vriendelijk en ontvankelijk beschreven, en zij hielden van muziek en een vrolijk gesprek. In een speciaal vertrek in het dorpscafé werden de boeken van Selenus en Koch bewaard.
Het is niet bekend hoe het schaakspel naar Ströbeck kwam. Murray neemt aan dat de Mongolen het spel in Duitsland introduceerden. toen zij in 1241 tot aan Liegnitz doorstootten. Als bewijs hiervoor noemt hij het feit dat op enkele plaatsen van Centraal-Azië dezelfde regels golden als in Ströbeck.
Een andere verklaring vinden we in twee legenden die over de oorsprong van dit schaakdorp bekend zijn. In beide is sprake van een gevangene die de Ströbeckers op bevel van de bisschop in de toren moesten opsluiten. Volgens de ene lezing zou de gevangene een zekere graaf Gonzellin, volgens de andere een voorname Wende geweest zijn. De gevangene beloonde de vriendelijkheid van de boeren die hem bewaakten, door hen het spel te leren waarvan hij zelf zo'n hartstochtelijk liefhebber was. Op die manier trok hij tegenstanders aan, die hem de tijd hielpen korten.
De historische kern van deze legenden vormt, zoals dominee Koch uit Maagdenburg in zijn boek Die Schachspielkunst (1801) vermoedde, een ware gebeurtenis. Een kanunnik uit Halberstadt, die met zijn bisschop ruzie had, koos het dorp tot zijn verblijfplaats. Misschien was zijn passie voor het schaakspel de oorzaak van hun onenigheid. Deze kanunnik zou de boeren het schaakspel bijgebracht hebben. Toen hij later bisschop werd, schonk hij hun vrijdom van belasting.
De Ströbeckers zijn ervan overtuigd dat de legenden op waarheid berusten. Trouw houden zij hun tradities in ere en schaken zoals zij altijd deden. Hun dorp is thans de enige plaats in Duitsland waar het schaken als verplicht leervak op school onderwezen wordt. Met de schaakborden onder de arm reppen de kinderen zich naar school en, zo krijgt men te horen, de knapsten op de 64 velden zijn ook de besten in alle andere schoolvakken.
Bron: A History of Chess - Jerzy Gizicki, The Abbey Library, London, 1972
Geschiedenis van het Schaakspel - Silbermann / Unzicker, Het Spectrum, 1977
